Prachtige productielandschappen – 12 projecten geselecteerd

9 november 2021

algemene indruk

De Open Oproep Prachtige productielandschappen is de eerste oproep die is uitgezet binnen het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp. Dit nieuwe vierjarige programma biedt multidisciplinaire coalities de kans vanuit een integrale ontwerpbenadering te onderzoeken hoe omvangrijke ruimtelijke transitieprocessen kunnen worden aangepakt en de ruimtelijke kwaliteit van Nederland kan worden verbeterd.

Doel van de oproep was te komen tot nieuwe multidisciplinaire coalities en strategische visies of ontwerpvoorstellen voor de transitie van ons productielandschap. Dit heeft geleid tot verrassende, inspirerende en vernieuwende projecten en veel energie en gedrevenheid bij de initiatiefnemers. Onder leiding van ontwerpers zijn op verschillende schaalniveaus samenwerkingsverbanden gevormd, van overheden tot (individuele) boeren. Ook de opzet en aanpak van de projecten toonde een grote mate van diversiteit. Er zijn concrete voorstellen die waarschijnlijk tot praktische uitvoering zullen komen, terwijl andere gericht zijn op het ontwerpen op systeemniveau. Onder de voorstellen bevinden zich gevestigde ontwerpers die zich al langere tijd bezighouden met het thema van de open oproep, maar ook startende ontwerpers die de opgave aan het verkennen zijn. Bovendien kennen de ingediende voorstellen dankzij de thematiek van de open oproep een grote mate van regionale spreiding.

De ingediende voorstellen zijn voornamelijk gericht op de thema's voedselproductie, cultureel erfgoed en lokaal draagvlak. Opvallend is dat de twee overige thema's van de oproep – productie, opslag en distributie van energie als systeemontwerp en landschapsinclusieve energietransitie – relatief weinig aan bod komen. Mogelijk komt dit doordat er al veel gedaan is rondom het thema van energie, terwijl de andere thema's voor veel ontwerpers nog nieuw te verkennen terrein zijn.

De diversiteit in schaalniveaus, opzet, aanpak, bureaus en regionale spreiding is terug te vinden in de selectie van de twaalf projecten. De breedte van de selectie blijkt uit de volgende drie projecten:

Waardenverkaveling Binnenwaard - Bureau Peter de Ruyter Landschapsarchitectuur
In het grootste weiland van Nederland, de Alblasserwaard, onderzoekt Bureau Peter de Ruyter Landschapsarchitectuur samen met de daar gevestigde boeren en het Kadaster wat er nodig is om te komen tot een bredere waardering van de boer als producent van maatschappelijke diensten in het tegengaan van klimaatverandering. Het gevolg van de ruilverkaveling tussen de jaren '50 en '80 is dat tot op de dag van vandaag met name het venige hart van de Alblasserwaard – de Binnenwaard –aanzienlijk zakt door verdroging en oxidatie van het veen. Dit betekent ook een substantiële uitstoot van CO2. Het vasthouden van gebiedseigen zoetwater en vernatten van de bodem, met een grotere biodiversiteit als bijkomend voordeel, is de oplossing. Zo'n ecologisch en klimatologisch beter watersysteem heeft echter grote gevolgen voor de boeren in het gebied: het is perceeloverschrijdend en vraagt om een radicaal andere bedrijfsvoering of zelfs verplaatsing. De hele Alblasserwaard dient anders te worden ingericht. Peter de Ruyter toetst deze nu nog theoretische ruilverkaveling 2.0 aan de praktijk door de maatschappelijke meerwaarde van zo'n omwenteling mee te nemen in de financiering van landbouwgronden en nieuwe verdienmodellen voor boeren. Zo onderzoekt het bureau wat een eventueel gebiedsfonds kan doen. Het team gaat via interviews en een gebiedsatelier in gesprek met boeren, experts, natuurorganisaties en lokale overheden. De uitkomsten worden gedeeld via een publicatie en podcasts en geven zicht op wat er nodig is voor de volgende fase van deze waardenverkaveling.

Baken van Slib - Living Landscapes / Deltascapes
Living Landscapes / Deltascapes onderzoekt met Baken van Slib op welke manier het afvalproduct baggerslib als grondstof kan worden ingezet. Hierbij onderzoekt de aanvrager aan de hand van cartografisch onderzoek en veldwerk wat baggerslib precies is en hoe de baggerindustrie functioneert. Living Landscapes / Deltascapes werkt samen met slibinnovators NETICS die vanuit hun expertise nieuwe denkrichtingen genereren, inhoudelijke voorstellen toetsen, contacten leggen en experimenten uitvoeren. Het team wordt verder uitgebreid met drie experts op het gebied van transitieopgaven, communicatie en milieu. Het onderzoek resulteert in een te publiceren narratief over baggerslib als onontdekte grondstof en hoe deze inzetbaar is in verschillende ruimtelijke transitieopgaven. Het team verwerkt de resultaten van de landschappelijke studie naar de kansen en knelpunten van toegepast baggerslib in een kaart en infographic. Tot slot ontwikkelt het team een te exposeren fysieke installatie Baken van Slib dat de eigenschappen van baggerslib blootlegt. Met het artikel, de kaart en infographic en de installatie wil Living Landscapes / Deltascapes niet alleen vakgenoten, maar ook een breder publiek kennis laten maken met het nieuwe narratief van het Nederlandse sliblandschap.

Dubbele Dijk - LAOS Landschapsarchitecten
De provincie Groningen en het waterschap Noorderzijlvest hebben een nieuwe soort dijk ontwikkeld. De Dubbele Dijk is onderdeel van de dijkversterking Eemshaven-Delfzijl die nodig is in verband met de verwachte stijging van de zeespiegel. Achter de primaire dijk is een tweede, lagere dijk aangelegd. Het zeewater kan gecontroleerd het tussengebied instromen en slib kan bezinken. LAOS Landschapsarchitecten onderzoekt in dit tussengebied de mogelijkheden voor een integrale landschapsinclusieve aanpak van slibopvang, verzilting, garnalenkweek, zeewierkweek, zonnepanelen en recreatie. Het ontwerpend onderzoek is in vier fases ingericht: voorbereiding en analyse, op weg naar denkrichtingen en ruimtelijke modellen, uitwerken ruimtelijke modellen en verkenning opschaling kustlandschap, doorwerken in strategische aanpak. In de eerste drie fasen worden in werksessies diverse stakeholders waaronder bewoners, ondernemers en overheden betrokken. De expertise op het gebied van landschap, natuur en ruimtelijke kwaliteit wordt versterkt door partners met kennis van energietransitie, schaal- en schelpdierkweek, zeewierproductie, kustverdediging en waterbeheer. LAOS Landschapsarchitecten geeft het project grotere bekendheid onder ontwerpers, ontwikkelaars, (lokale) overheden, de kweeksector, onderwijsinstellingen, afnemers van duurzaam geteelde producten en lokale stakeholders door het ontwikkelen van een publicatie, leaflet, website en een bezoekerscentrum op de projectlocatie

Verder werden geselecteerd:

- Noordoostpolder Productielandschap
Studio Makkink & Bey
- Veenvoedseltuin Vrouwe Vennepolder
Circular Landscapes
- Projectplan Pilot Versailles van het Noorden
West 8
- Phyto Future
Other Spheres
- Mei it Ferline Foarút
Werkend Landschap
- Brabants Duingoed
OD205 Stedenbouw en Landschap
- Nieuwe Kansen voor de Oude IJssel
SMARTLAND landschapsarchitecten
- Nieuwe Energie voor de Bollenstreek
Generation.Energy (foto bovenaan)
- De Hoofdige Boer
Nienhuis Landschapsarchitectuur

beoordeling en selectie

Alle ingediende aanvragen zijn ter advies voorgelegd aan een onafhankelijke commissie bestaande uit Marieke Berkers, Katinka Abbenbroek, Janna Bystrykh en Wim Sinke. Zij beoordeelden de voorstellen op de volgende criteria: de relevantie van de vraagstelling, de kwaliteit van het plan van aanpak, de mate van vernieuwing, de expertise van de betrokken partijen, en tot slot de wijze van kennisdeling van (tussen)resultaten.

cijfers

Voor de Open Oproep Prachtige productielandschappen nam het Stimuleringsfonds 25 aanvragen in behandeling. Met 12 gehonoreerde voorstellen komt het honoreringspercentage op 48 procent. Met deze projecten is een totaal aangevraagd bedrag van € 359.882,88 gemoeid, daaruit volgt een gemiddelde bijdrage van net geen € 30.000 per ondersteund project.

vervolg

Op 16 december 2021 wordt de tweede open oproep binnen het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp gelanceerd: Open Oproep Anders werken aan wonen. Deze oproep is gericht op voorstellen voor ontwerpend onderzoek die op een duurzame en inclusieve manier bijdragen aan de woonopgave van Nederland. Tot en met 28 maart 2022 kunnen multidisciplinaire coalities hun voorstellen indienen.

context

De Open Oproep Prachtige productielandschappen is de eerste oproep die is uitgezet binnen het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp. Dit nieuwe vierjarige programma biedt multidisciplinaire coalities de kans vanuit een integrale ontwerpbenadering te onderzoeken hoe omvangrijke ruimtelijke transitieprocessen kunnen worden aangepakt en de ruimtelijke kwaliteit van Nederland kan worden verbeterd. Het Stimuleringsfonds is een belangrijke uitvoeringspartner van het programma en schrijft jaarlijks twee open oproepen uit, die inhoudelijk aansluiten bij de grote opgaven zoals die zijn benoemd in de Nationale Omgevingsvisie (NOVI). Het programma heeft een jaarbudget van € 2,4 miljoen per jaar. Het Actieprogramma Ruimtelijk Ontwerp is een initiatief van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.